Chodzi o sytuacje gdy strony umawiają się, że składane między nimi oświadczenie woli składane będzie „na niby” – w rzeczywistości nie wystąpią skutki, o których w danym oświadczeniu woli mowa. W literaturze przedmiotu wskazuje się na trzy, poniżej wymienione elementy czynności pozornej : oświadczenie musi być złożone dla pozoru; musi być złożone drugiej stronie i adresat tego oświadczenia musi zgadzać się na dokonanie czynności prawnej jedynie dla pozoru. Rozróżniane są dwa rodzaje pozorności: prosta i kwalifikowana. O pozorności prostej mówić można w sytuacji gdy strony umówiły się co do braku wywołania skutków prawnych w skutek złożenia oświadczenia woli w ogóle. Pozorność kwalifikowana wystąpi natomiast w sytuacji gdy strony umówiły się co do wywołania skutków prawnych innych niż tych , o których była mowa podczas składania pozornego oświadczenia woli. Popularnym przykładem na pozorną czynność prawną ( pozorność kwalifikowana) będzie dokonanie czynności prawnej sprzedaży, np. nieruchomości między stronami, które wcześniej umówiły się, że w rzeczywistości dokonana zostanie między nimi darowizna. Jak traktować teraz skuteczność tych czynności?
Zgodnie bowiem z art. 83 § 1 kc nieważne jest oświadczenie złożone drugiej stronie dla pozoru. Wnioskować zatem można, że w przypadku pozorności prostej czynność prawna nie wywoła skutków prawnych, będzie nieskuteczna. Sytuacja komplikuje się w przypadku pozorności kwalifikowanej bowiem „Jeżeli oświadczenie takie zostało złożone dla ukrycia innej czynności prawnej, ważność oświadczenia ocenia się według właściwości tej czynności”. ( art. 83 § 1 kc). Wcześniejsze orzecznictwo Sądu Najwyższego wskazywało na to, iż w przypadku tej pozorności czynność pozorna była nieważna natomiast czynność pod nią niejako „ukryta” mogła być skuteczna pod warunkiem, że strony dopełniły wszystkich wymogów dotyczących formy tej czynności. Od kilku lat Sąd Najwyższy lansuje jednak inną interpretację tego przepisu wskazując w wyroku z dnia 12 października 2001 r. (V CKN 631/00) : czynność pozorna i czynność ukryta są odrębnymi czynnościami prawnymi. W sytuacji więc , gdy czynność ukryta jest „inną czynnością” w stosunku do czynności pozornej i gdy ważność czynności ukrytej ocenia się według jej właściwości, rozwiązanie polegające na „użyczeniu” przez czynność pozorną swej formy, czy też „służeniu nią” czynności ukrytej musiałoby mieć podstawę w specjalnym przepisie, stanowiącym wyjątek od zasady, zgodnie z którą czynność pozorna i czynność ukryta są odrębnymi czynnościami prawnymi. Sentencja powołanego wyroku wprost stanowi, iż ukryta pod pozorną darowizną umowa sprzedaży nieruchomości nie czyni zadość wymaganiu formy aktu notarialnego także wtedy , gdy w formie tej nastąpiła pozorna darowizna; jest więc zawsze nieważna.
Na wspomnienie zasługuje również fakt, iż zgodnie z 83 § 2 skuteczna będzie odpłatna czynność prawna dokonana na podstawie pozornego oświadczenia woli jeżeli skutkiem tej czynności osoba trzecia nabyła prawo lub zwolniona została z obowiązku. Niezbędna jest jednak dobra wiara osoby trzeciej czyli nieświadomość i brak wiedzy o pozorności oświadczenia woli składanego między stronami czynności pozornej.
