Czym jest obywatelstwo?
Obywatelstwo jest więzią prawną łączącą jednostkę z państwem. Wynikają z niej określone w konstytucji prawa i obowiązki jednostki wobec państwa oraz analogiczne – państwa wobec jednostki. Podstawowy katalog sformułowano w rozdziale II Konstytucji RP.
Nabycie obywatelstwa
Podstawowym sposobem nabywania obywatelstwa jest uzyskanie go z faktu przyjścia na świat (pierwotne nabycie obywatelstwa). W ramach tego sposobu wykształciły się dwie zasady: prawo ziemi (ius soli), zgodnie z którym jednostka nabywa obywatelstwo państwa, na terytorium którego się urodziła oraz prawo krwi (ius sangunis), w myśl którego dziecko nabywa obywatelstwo, które posiada jeden albo oboje rodziców. W Polsce obowiązuje druga zasada, wyrażona w art. 34 Konstytucji RP. Jednak w sytuacji, gdy oboje rodzice są nieznani bądź nieokreślone jest ich obywatelstwo lub nie posiadają żadnego, pomocniczo stosuję się zasadę prawa ziemi, sformułowaną w art. 5 Ustawy o obywatelstwie.
Inne sposoby nabycia obywatelstwa określa się pochodnymi. Należy do nich zaliczyć:
1. Naturalizację
Jest to nabycie przez cudzoziemca obywatelstwa państwa, na terytorium którego się osiedlił. Proces naturalizacyjny rozpoczyna się na wniosek zainteresowanego i następuje na podstawie decyzji administracyjnej, po spełnieniu określonych warunków (w Polsce jest to określony czas zamieszkania na jej terytorium– 5 lat w przypadku osób o nieokreślonym obywatelstwie lub nie posiadających żadnego i 3 lata dla cudzoziemców pozostających w związku małżeńskim z osoba posiadającą polskie obywatelstwo).
2. Reintegrację
Polega na odzyskaniu obywatelstwa utraconego w związku z zawarciem małżeństwa z cudzoziemcem. Zgodnie z przepisami ustawy po ustaniu lub unieważnieniu takiego związku osoba zainteresowana zobowiązana jest do złożenia odpowiedniego oświadczenia przed wojewodą lub konsulem. Decyzja o jego przyjęciu często jest uzależniona od złożenia dowodu utraty lub zwolnienia z obcego obywatelstwa.
3. Repatriację
Osoby, które wskutek niezależnych od siebie przyczyn znalazły się poza granicami państwa, mogą odzyskać utracone obywatelstwo po powrocie do kraju ojczystego. W Polsce kwestie repatriacji szczegółowo reguluje Ustawa o repatriacji . Za repatriantów uznawane są osoby, które przybyły do Polski na podstawie wizy repatriacyjnej. Nabywają one obywatelstwo ex lege.
4. Prawo opcji
Przejawia się ono w możliwości wyboru obywatelstwa przez osobę z co najmniej dwóch, o które ma ona prawo się ubiegać. W prawie międzynarodowym dotyczy to przede wszystkim obszarów objętych cesją. W prawie polskim – nabycia w uproszczonej formie oraz sytuacji zrzeczenia się obywatelstwa dziecka. Rodzice, z których tylko jedno ma obywatelstwo polskie, rezygnują z niego dla dziecka, wybierając obywatelstwo kraju obcego, które posiada drugi rodzic. Prawo opcji przysługuję dziecku, jeżeli przed ukończeniem 16 roku życia złoży oświadczenie przed odpowiednim organem.
5. Nadanie na wniosek
Polega na wystąpieniu w nadzwyczajnych sytuacjach z odpowiednim wnioskiem do prezydenta, którego prerogatywą jest nadawanie obywatelstwa.
Utrata obywatelstwa
Art. 137 Konstytucji RP wskazuje jedyny sposób utraty obywatelstwa polskiego. Jest nim zrzeczenie się go, na które następczo musi wyrazić zgodę prezydent. Prawo międzynarodowe przewiduje również inne możliwości, jak nabycie obcego obywatelstwa, wstąpienie do służby wojskowej lub państwowej obcego kraju, odmowę spełnienia obowiązku służby wojskowej czy pozbawienie obywatelstwa.
Osoba, która traci jedyne obywatelstwo staje się apatrydą. Jej sytuacja prawna jest niekorzystna – nie posiada praw obywatelskich, nie przysługuje jej szczególna ochrona ze strony żadnego państwa. Nie może korzystać z dowodu tożsamości uprawniającego do przemieszczania się między państwami. Po I wojnie światowej bezpaństwowcom wydawany był dokument pełniący funkcję paszportu, nazywany paszportem nansenowskim. Obecnie prawodawstwa wielu krajów przewidują ochronę przed bezpaństwowością przyznając apatrydom status zbliżony do statusu własnych obywateli.
* Wspomniana w treści artykułu Ustawa o obywatelstwie to Ustawa z dnia 15 lutego 1962 r. o obywatelstwie polskim (Dz. U. 1962, Nr 10, poz. 49 z pózn. zm.), natomiast o repatriacji – Ustawa z dnia 9 listopada 2000 r. o repatriacji (Dz. U. 2000, Nr 106, poz. 1118 z pózn. zm.)
