Definicja i charakter umowy
Umowa agencyjna uregulowana została przez ustawodawcę w art. 758-7649 KC. Jest to zatem umowa nazwana, przez którą przyjmujący zlecenie, zwany agentem, zobowiązuje się, w zakresie działalności swojego przedsiębiorstwa, do stałego pośredniczenia, za wynagrodzeniem, przy zawieraniu z klientami umów na rzecz dającego zlecenie przedsiębiorcy albo do zawierania ich w jego imieniu. Umowa agencyjna jest to umowa konsensualna, odpłatna, wzajemna, co do zasady dwustronnie handlowa, czyli taka, której obiema stronami są przedsiębiorcy. Warto w tym miejscu wspomnieć, że istnieją jeszcze wyspecjalizowane odmiany agencji, których regulacja zawarta jest w odrębnych ustawach i tak, przykładowo: Kodeks morski (ustawa z 18 września 2001 r., Dz.U. z 2009 Nr 217, poz. 1689) zawiera przepisy dotyczące agencji morskiej i maklerstwa morskiego, a ustawa z 22 maja 2003 r. o pośrednictwie ubezpieczeniowym (Dz.U. Nr 124, poz. 1154 ze zm.) przepisy dotyczące agentów ubezpieczeniowych, brokerów ubezpieczeniowych i reasekuracyjnych. Skupmy się jednak na regulacji ogólnej.
Rodzaje agencji
Z wyżej przytoczonej definicji wynika, że istnieć mogą dwa rodzaje agencji:
1) agencje pośredniczące,
2) agencje przedstawicielskie.
Agencja pośrednicząca jest to taka, w której agent pełni rolę jedynie pośrednika. W zamian za wynagrodzenie, najczęściej w postaci prowizji, stwarza on możliwości do zawarcia umów pomiędzy zleceniodawcą a klientem, kojarząc kontrahentów ze sobą. Wykonuje zatem jedynie czynności faktyczne, nie zawiera w imieniu zleceniodawcy żadnych umów. Z kolei agencja przedstawicielska charakteryzuje się tym, że agent dokonuje czynności prawnych, bądź prawnych i faktycznych. Zawiera umowy w imieniu swojego zleceniodawcy. Stąd konieczność posiadania do tego odpowiedniego umocowania. Może być ono zawarte już w umowie agencyjnej lub też może wynikać z późniejszej czynności prawnej. Zastosowanie znajdują tu przepisy KC o pełnomocnictwie, a więc art. 95-109.
Wyróżnia się również, przy zastosowaniu kryterium zakresu działania agenta, agencje wyłączne i niewyłączne. Przy podziale tym istotne znaczenie ma to, czy agentowi w umowie przyznano prawo wyłączności w odniesieniu do oznaczonej grupy klientów bądź też obszaru geograficznego.
Strony umowy agencyjnej. Prawa i obowiązki agenta oraz dającego zlecenie
Umowa agencyjna jest zawierana z jednej strony przez agenta (przyjmującego zlecenie) a z drugiej przez dającego zlecenie. Jak już wyżej wspomniano muszą to być, przynajmniej co do zasady, przedsiębiorcy, niezależenie czy są nimi osoby fizyczne, osoby prawne czy też jednostki organizacyjne nieposiadające osobowości prawnej, którym ustawa przyznaje zdolność prawną, w tym także fundacje czy stowarzyszenia, o ile prowadzą działalność gospodarczą. Wyjątek od zasady, że stronami muszą być przedsiębiorcy, dotyczy dającego zlecenie, nigdy agenta; uregulowany on został w art. 7649 KC. Zgodnie z nim do udzielenia zlecenia agentowi przez osobę, która nie jest przedsiębiorcą stosuje się przepisy Tytułu XXIII „Umowa agencyjna” KC, za wyjątkiem enumeratywnie w tym artykule wymienionych przepisów.
Prawa i obowiązki są częściowo wspólne dla agenta i dającego zlecenie. Chodzi tu zwłaszcza o obowiązek zachowania lojalności wobec drugiej strony. Zasadą jest, że prawom agenta odpowiadają obowiązki dającego zlecenie, a prawom dającego zlecenie obowiązki agenta. Na agencie ciąży obowiązek przekazywania wszelkich, mających znaczenie dla dającego zlecenie, informacji drugiej stronie umowy, w tym o zawartych w imieniu dającego zlecenie umowach lub o tych, przy których zawieraniu agent tylko pośredniczył oraz o propozycjach zawarcia takich umów. Agent obowiązany jest do podejmowania czynności potrzebnych do ochrony praw dającego zlecenie. Musi również stosować się w zakresie prowadzonych spraw do wskazówek dającego zlecenie, uzasadnionych w danych okolicznościach. Jeżeli agent przyjął na siebie odpowiedzialność za wykonanie zobowiązania przez klienta, w zamian za prowizję del credere, to w przypadku gdy klient nie spełnia swojego świadczenia obowiązek ten spoczywa na agencie. Z kolei do obowiązków dającego zlecenie należy w szczególności zapłata agentowi wynagrodzenia. W typowym przypadku jest to prowizja; agent powinien mieć możliwość dokonania kontroli prawidłowości obliczenia jej wysokości. Dający zlecenie obowiązany jest przekazywać agentowi dokumenty i informacje potrzebne do prawidłowego wykonania umowy. Powinien również w rozsądnym czasie zawiadomić agenta o przyjęciu lub odrzuceniu propozycji zawarcia umowy oraz o niewykonaniu umowy, przy zawarciu której agent pośredniczył lub którą zawarł w imieniu dającego zlecenie. Innym obowiązkiem dającego zlecenie jest zawiadomienie, również w rozsądnym czasie, agenta o tym, że liczba umów, których zawarcie przewiduje lub wartość ich przedmiotu będzie znacznie niższa niż ta, której agent mógłby się normalnie spodziewać. Na dającym zlecenie ciąży również konieczność zwrotu agentowi poniesionych uzasadnionych wydatków, których wysokość przekracza zwykłą w danych stosunkach miarę. Jeżeli strony, w formie pisemnej pod rygorem nieważności, zawarły ograniczenie działalności agenta mającej charakter konkurencyjny (co do pewnych podmiotów bądź obszaru geograficznego) na okres po rozwiązaniu umowy to dający zlecenie obowiązany jest do wypłacania agentowi odpowiedniej sumy pieniężnej w czasie trwania tego ograniczenia, chyba że co innego wynika z umowy albo że umowa agencyjna została rozwiązana na skutek okoliczności, za które agent ponosi odpowiedzialność. Po rozwiązaniu umowy agencyjnej agent może żądać, jeżeli przemawiają za tym względy słuszności, od dającego zlecenie świadczenia wyrównawczego, jeżeli w czasie trwania umowy agencyjnej pozyskał nowych klientów lub doprowadził do istotnego wzrostu obrotów z dotychczasowymi klientami, a dający zlecenie czerpie nadal znaczne korzyści z umów z tymi klientami.
