Właściwość miejscowa sądu służy rozgraniczeniu kompetencji sądów tego samego rzędu pod względem zasięgu ich jurysdykcji (np. Sąd Rejonowy w Opolu a Sąd Rejonowy
w Kaliszu). Ten rodzaj właściwości podlega dalszemu uszczegółowieniu. Wyróżniamy:
a) właściwość ogólną – ustawodawca przyjął kaskadowy charakter ustalania właściwości ogólnej. W praktyce oznacza to, że jeśli nie można ustalić sądu właściwego na podstawie pierwszego kryterium, stosuje się drugie i ewentualnie następne. Ogólną zasadą jest pozywanie przed sąd miejsca zamieszkania pozwanego, z modyfikacjami z odniesieniu do osób prawnym i innych podmiotów oraz Skarbu Państwa (art. 29-30 KPC). Miejsce zamieszkania określa się według przepisów Kodeksu cywilnego. Artykuł 25 KC stanowi, że miejscem zamieszkania osoby fizycznej jest miejscowość, w której osoba ta przebywa z zamiarem stałego pobytu.
b) właściwość przemienną, zwaną również konkurencyjną – odnoszącą się do tzw. roszczeń uprzywilejowanych. Zgodnie z orzeczeniem Sądu Najwyższego (sygn. akt C II 354/36 z dnia 22 maja 1936r.) „przepisy o właściwości przemiennej mają charakter wyjątkowy w stosunku do przepisów o właściwości ogólnej i nie mogą być interpretowane rozszerzająco w sposób wykraczający poza przypadki wyraźnie określone” w ustawie. Decyzję o wyborze sądu podejmuje powód. Może on wnieść pozew do sądu właściwego według właściwości ogólnej albo przemiennej. W tym drugim przypadku niezbędne wydaje się wskazanie okoliczności uzasadniających właściwość zgodnie z regulacją zawartą w przepisie art. 187 § 1 pkt 2 Kodeksu postępowania cywilnego. Właściwość przemienna ma zastosowanie np. w sprawach o roszczenia alimentacyjne.
c) właściwość wyłączną – jest to tzw. właściwość nieusuwalna, wyłączająca zastosowanie przepisów o właściwości ogólnej, przemiennej i umownej. Odnosi się ona do sytuacji określonych w przepisach art. 38 – 42 KPC. Klasycznym przykładem jest ustalanie właściwości miejscowej ze względu na położenie nieruchomości przy roszczeniach dotyczących danej nieruchomości, np. zasiedzeniu.
d) właściwość umowną – określana jest ona na podstawie umowy prorogacyjnej. Sąd określony przez strony w umowie staje się wyłącznie właściwy, chyba że strony postanowiły inaczej lub powód złożył pozew w elektronicznym postępowaniu upominawczym. Ograniczenie odnosi się do właściwości wyłącznej, której (jako nieusuwalnej) nie może dotyczyć umowa prorogacyjna. Przedmiotowa umowa powinna być zawarta w formie pisemnej, jednakże zgodnie ze stanowiskiem Sądu Najwyższego nie jest to forma czynności prawnej zastrzeżona do rygorem nieważności. Podobnie jak przy właściwość przemiennej,
w pozwie należy wskazać okoliczności uzasadniające właściwość sądu.
W obrębie tego zagadnienia należy również zwrócić uwagę na następujące sytuacje:
a) jeżeli właściwych jest kilka sądów, to zgodnie z przepisem art. 38 KPC wyboru dokonuje powód. Będzie to miało miejsce np. przy konkurencyjności przepisów
o właściwości przemiennej i ogólnej.
b) jeżeli sąd miejscowo właściwy nie może rozpoznać danej sprawy, powstaje tzw. właściwość delegacyjna. Sąd przełożony nad sądem właściwym z ustawy wyznacza
w drodze postanowienia inny sąd, który rozpozna sprawę. Może to wystąpić, np. przy wyłączeniu takiej liczby sędziów danego sądu, że uniemożliwi to wyznaczenie odpowiedniego składu.
c) jeżeli nie można ustalić właściwości miejscowej na podstawie obowiązujących przepisów, Sąd Najwyższy w drodze postanowienia wyznacza sąd, który rozpozna sprawę. Tutaj również wystąpi tzw. właściwość delegacyjna. W praktyce najczęściej dotyczy to spraw z zakresu międzynarodowego postępowania cywilnego.
Właściwość rzeczowa sądu występuje tylko w tych systemach prawnych, w których
w I instancji uprawnione do orzekania są sądu różnego rzędu. W Polsce odnosi się to do sądów rejonowych i okręgowych. Na mocy przepisu art. 16 KPC zostało ustanowione domniemanie właściwości sądów rejonowych. Oznacza to, że jeśli przepis szczególny nie stanowi inaczej, pozew należy wnieść do właściwego miejscowo sądu rejonowego.
W przepisie art. 17 KPC znajduje się katalog spraw, dla rozpoznania których właściwy
w I instancji jest sąd okręgowy. Również przepisy innych ustaw (np. Prawa upadłościowego
i naprawczego) przewidują takie rozwiązanie.
Przy określaniu właściwości rzeczowej ważną rolę odgrywa wartość przedmiotu sporu. Jest to oznaczona kwota pieniężna. Do wartości przedmiotu sporu nie wlicza się odsetek, pożytków i kosztów, które są dochodzone obok roszczenia głównego. Jeżeli powód dochodzi jednym pozwem więcej niż jednego roszczenia, dla określenia wartości przedmiotu sporu zlicza się wartość poszczególnych roszczeń.
Dopuszczalne jest zbadanie podanej przez powoda wartości przedmiotu sporu. Może to nastąpić z urzędu (do momentu doręczenia pozwu pozwanemu) lub na wniosek pozwanego. Niedopuszczalne jest ponowne badanie wartości przedmiotu sporu.
W wyjątkowych sytuacjach, określonych w przepisie art. 18 KPC możliwe jest przekazanie sprawy, która podlega rozpoznaniu przez sąd rejonowy do rozpoznania sądowi okręgowego. Następuje to w drodze postanowienia wydanego przez prezesa sądu.
Właściwość funkcjonalna, w odróżnieniu od opisanych powyżej, jest wytworem doktryny. Odnosi się do podziału funkcji i czynności procesowych między sądami równorzędnymi lub sądami różnych instancji. Wskazuje na główne funkcje określonego sądu.
