Pojęcie przedawnienia
Istota przedawnienia polega na tym, że po upływie terminu przedawnienia ten, przeciwko komu przysługuje roszczenie, może uchylić się od jego zaspokojenia, powołując się na upływ tego czasu (A. Brzozowski [w:] Kodeks Cywilny. Komentarz do art. 1-44910 . Tom 1, K. Pietrzykowski (red.), Warszawa 2011, art. 117 k.c., Legalis). Zgodnie z przepisem art. 117 k.c. z zastrzeżeniem wyjątków w ustawie przewidzianych, roszczenia majątkowe ulegają przedawnieniu. Oznacza to, że nie wszystkie roszczenia majątkowe ulegają przedawnieniu. Przede wszystkim przedawnieniu ulegają tylko roszczenia majątkowe w znaczeniu materialnoprawnym. Nie ulegają przedawnieniu roszczenia procesowe np. o ustalenie istnienia lub nieistnienia stosunku prawnego lub prawa (wyrok SN z dnia 27 sierpnia 1976 r., II CR 288/76). Nie ulegają przedawnieniu też roszczenia niemajątkowe np. wynikające z naruszenia dóbr osobistych (art. 24 § 1 zd. 1 i 2 KC) czy istniejące w stosunkach prawno rodzinnych (P. Machnikowski [w:] Kodeks Cywilny. Komentarz, E. Gniewek (red.), Warszawa 2010, art. 117 k.c., Legalis). Roszczenia windykacyjne i negatoryjne dotyczące nieruchomości także nie ulegają przedawnieniu.
Zgodnie z przepisem art. 117 § 2 k.c. po upływie terminu przedawnienia ten, przeciwko komu przysługuje roszczenie, może uchylić się od jego zaspokojenia, chyba że zrzeka się korzystania z zarzutu przedawnienia. Jednakże zrzeczenie się zarzutu przedawnienia przed upływem terminu jest nieważne. Oznacza to, że ten przeciwko komu przysługuje roszczenie może uchylić się od jego zaspokojenia . Roszczenie cały czas istnieje i może zostać zaspokojone, ale wyłączona jest jego przymusowa realizacja (A. Wolter, Prawo cywilne, Zarys części ogólnej, Warszawa 2001, s. 351). Roszczenie przedawnione nie wygasa, lecz przekształca się w tzw. roszczenie niezupełne, które nie może być zasądzone i przymusowo wyegzekwowane (A. Brzozowski [w:] Kodeks Cywilny. Komentarz do art. 1-44910 . Tom 1, K. Pietrzykowski (red.), Warszawa 2011, art. 117 k.c., Legalis).
Regulacja dotycząca przedawnienia jest bezwzględnie obowiązująca. Zgodnie z przepisem art. 119 k.c. terminy przedawnienia nie mogą być skracane ani przedłużane przez czynność prawną. Oznacza to, że strony nie mogą umówić się, że termin przedawnienia będzie dłużysz niż wynika to z przepisów prawa.
Zarzut przedawnienia
Bardzo ważną kwestią jest to, że sąd nie bierze pod uwagę przedawnienia z urzędu. Oznacza to, że w postępowaniu sądowym należy podnieść zarzut przedawnienia. Sąd uwzględnia zatem upływ terminu przedawnienia wyłącznie na zarzut dłużnika, przeciwko któremu przysługuje przedawnione roszczenie (A. Brzozowski [w:] Kodeks Cywilny. Komentarz do art. 1-44910 . Tom 1, K. Pietrzykowski (red.), Warszawa 2011, art. 117 k.c., Legalis). Dłużnik jednak nie może podnieść skutecznie zarzutu przedawnienia, jeśli wcześniej zgodnie z art. 117 § 2 k.c. zrzeknie się zarzutu przedawnienia. Jednakże zrzeczenie się zarzutu przedawnienia przed upływem terminu jest nieważne. W sytuacji, gdy strona podniesie zarzut przedawnienia sąd co do zasady oddali powództwo. Ponadto podniesiony zarzut przedawnienia jest badany z punktu widzenia przepisu art. 5 k.c. Zgodnie z tym przepisem nie można czynić ze swego prawa użytku, który by był sprzeczny ze społeczno-gospodarczym przeznaczeniem tego prawa lub z zasadami współżycia społecznego. Takie działanie lub zaniechanie uprawnionego nie jest uważane za wykonywanie prawa i nie korzysta z ochrony. W związku z tym sąd może nie uwzględnić zarzutu przedawnienia i uwzględnić powództwo po rozważeniu wszystkich okoliczności. Podsumowując krzystanie z zarzutu przedawnienia jest „czynieniem użytku ze swego prawa” w szerokim znaczeniu przyjętym w art. 5 KC. Podniesienie tego zarzutu sprzeczne z jego społeczno-gospodarczym przeznaczeniem lub zasadami współżycia społecznego nie jest skuteczne (zob. np. uchw. SN(7) z 29.11.1996 r., II PZP 3/96, OSNAP 1997, Nr 14, poz. 249 i P. Machnikowski [w:] Kodeks Cywilny. Komentarz, E. Gniewek (red.), Warszawa 2010, art. 117 k.c., Legalis).
Terminy przedawnienia
Zgodnie z przepisem art. 118 k.c. podstawowym terminem przedawnienia jest termin dziesięcioletni. Dla roszczeń o świadczenia okresowe oraz roszczeń związanych z prowadzeniem działalności gospodarczej wynosi on trzy lata. Powyższe terminy maja zastosowanie, gdy z innych przepisów kodeksowych jak i pozakodeksowych nie wynika nic innego. Przepisy szczególne zarówno kodeksowe, jak i pozakodeksowe przewidują inne niż powyższe terminy przedawnienia dla danych roszczeń, np.: sześciu miesięcy dla roszczeń biorącego pożyczkę o wydanie przedmiotu pożyczki od chwili, gdy przedmiot pożyczki miał być wydany (art. 722 k.c.), dwóch lat dla roszczeń z tytułu sprzedaży dokonanej w zakresie działalności przedsiębiorstwa sprzedawcy, dla roszczeń rzemieślników z takiego tytułu, roszczeń prowadzących gospodarstwa rolne z tytułu sprzedaży płodów rolnych i leśnych (art. 554 k.c.), trzech lat dla roszczeń z umowy ubezpieczenia (art. 819 § 1 k.c.).
