Konstytucyjne przesłanki ograniczenia wolności zgromadzeń
Klauzula generalna z art. 31 ust. 3 Konstytucji stanowi, iż „ograniczenia w zakresie korzystania z konstytucyjnych wolności i praw mogą być ustanawiane tylko w ustawie i tylko wtedy, gdy są konieczne w demokratycznym państwie dla jego bezpieczeństwa lub porządku publicznego, bądź dla ochrony środowiska, zdrowia i moralności publicznej, albo wolności i praw innych osób. Ograniczenia te nie mogą naruszać istoty wolności i praw”. Doktryna wyróżnia dwa aspekty cytowanego przepisu:
-aspekt formalny, tj. wymóg, aby każde wprowadzane ograniczenie miało formę ustawy;
-aspekt materialny polegający na wyliczeniu sześciu materialnoprawnych przesłanek uzasadniających takie ograniczenie.
Zdaniem Trybunału Konstytucyjnego, katalog materialnoprawnych przesłanek ograniczenia wolności zgromadzeń ma charakter zamknięty i nie może być interpretowany rozszerzająco. Należy również pamiętać o wymogu zgodności takiego ograniczenia z konstytucyjną zasadą proporcjonalności, która oznacza że spośród możliwych środków działania należy wybrać najmniej uciążliwe dla podmiotów, wobec których mają być zastosowane, lub dolegliwe w stopniu nie większym, niż jest to niezbędne dla osiągnięcia założonego celu. Ograniczenia wprowadzone przez ustawodawcę na podstawie wskazanych wyżej przesłanek możemy podzielić na dwa rodzaje: podmiotowe oraz ze względu na czas i miejsce zgromadzenia.
Ograniczenia podmiotowe wolności zgromadzeń
Zgodnie z art. 3 ust. 2 ustawy z dnia 5 lipca 1990 – Prawo o zgromadzeniach, w zgromadzeniach nie mogą uczestniczyć osoby posiadające przy sobie broń, materiały wybuchowe, wyroby pirotechniczne lub inne niebezpieczne materiały lub narzędzia. Należy podkreślić, że na temat konstytucyjności tego ograniczenia, niejako na marginesie głównych rozważań, wypowiedział się Trybunał Konstytucyjny w wyroku z dnia 10 listopada 2004 r. – wg niego dopuszczenie do uczestnictwa w zgromadzeniu publicznym takich osób stanowiłoby poważne zagrożenie dla pokojowego charakteru zgromadzenia, a w rezultacie dla bezpieczeństwa i porządku publicznego. Jest to więc ograniczenie o charakterze prewencyjnym, gdyż przepis ten nie wymaga, by zachowanie konkretnej osoby stanowiło zagrożenie dla wyżej wspomnianych wartości – już sam fakt posiadania wymienionych przedmiotów uprawdopodabnia owo zagrożenie.
Podczas, gdy zakaz uczestnictwa w zgromadzeniu osób uzbrojonych nie nasuwał nigdy wątpliwości co do swojej konstytucyjności, uzasadnienia w przepisach Konstytucji nie znalazł zakaz udziału osób zamaskowanych. Miał on być wprowadzony nowelizacją ustawy – Prawo o zgromadzeniach z 2 kwietnia 2004 r. Jednak na wniosek Prezydenta RP złożony w trybie kontroli prewencyjnej, w wyroku z 10 listopada 2004 r. (sygn. Kp 1/04) Trybunał zakwestionował takie rozwiązanie, stwierdzając, iż stanowiłoby ono nadmierną ingerencję w wolność zgromadzeń, co zaskutkowało tym, że wspomniana nowelizacja nie weszła w życie.
Ograniczenia ze względu na czas i miejsce zgromadzenia
Jak stanowi Konstytucja RP, wolność zgromadzeń można ograniczyć w czasie stanu wojennego i wyjątkowego, zaś nie może być ona ograniczona podczas stanu klęski żywiołowej (art. 233 ust. 1 i 3 Konstytucji). Innym przykładem czasowego ograniczenia wolności zgromadzeń jest okres tzw. ciszy wyborczej, który w odniesieniu do wyborów do Sejmu i Senatu ustanawia art. 107 § 1 ustawy z dnia 5 stycznia 2011 r. – Kodeks wyborczy. Zgodnie z nim, w dniu głosowania oraz na 24 godziny przed tym dniem prowadzenie agitacji wyborczej, w tym zwoływanie zgromadzeń, organizowanie pochodów i manifestacji, wygłaszanie przemówień oraz rozpowszechnianie materiałów wyborczych jest zabronione. Z kolei z ograniczeniami wprowadzonymi ze względu na miejsce zgromadzenia mamy do czynienia w przypadku obszaru Pomnika Zagłady (formułuje je ustawa z 7 maja 1999 r. o ochronie byłych hitlerowskich obozów zagłady) oraz w przypadku parków narodowych i rezerwatów przyrody (ustawy z 16 kwietnia 2004 r. o ochronie przyrody).
